شصت و پنجمین سالروز قیام گتوی ورشو
۱۳۸۷ فروردین ۲۸, چهارشنبه
امسال به خاطر دیدار شیمون پرز، رئیس جمهور اسراییل، مراسم یادبود قیام گتوی ورشو در روز سه شنبه ۱۵ آوریل برگزار شد.
۱۹ آوریل ۲۰۰۸، درست ۶۵ سال از قیام گتوی ورشو می‌گذرد. گتو واژه‌ای است ایتالیایی که از نیمه قرن شانزدهم وجود داشته و به محله‌ای در ونیز می‌گفتند که دورش را دولت حصار کشیده و یهودیان را به زور در آن اسکان داده و مانع رفت و آمد شبانه‌شان بود. ناسیونال سوسیالیستهای آلمان از پاییز ۱۹۴۰ حدود نیم میلیون یهودی را از آلمان و لهستان گرد آورده و در فضایی تنگ در ورشو، پایتخت لهستان، جای داده بودند. در سال ۱۹۴۲ انتقال یهودیان به اردوگاه‌های مرگ آغاز شد. تا ماه سپتامبر ۱۹۴۲ سیصد هزار نفر را در اتاق‌ای گاز کشتند، بیشتر آنان را در اتاق‌های گاز اردوگاه تربلینکا Treblinka، واقع در شمال شرقی ورشو. برای رهبران جنبش مقاومت زیرزمینی یهودیان روشن بود که شصت هزار نفری که هنوز در گتوی ورشو زنده بودند هم وقت زیادی تا فرستاده شدن به اتاق گاز ندارند. از این رو صهیونیست‌های جوان و سوسیالیست‌ها قیامی را تدارک دیدند. حداکثر ۷۵۰ رزمنده با اسلحه قاچاق و نارنجک‌های دست‌ساز، خود را آماده رودررویی با سربازان و پلیس‌های آلمانی کردند. درگیری میان دو طرف ۲۷ روز طول کشید. در روز ۱۶ ماه مه گروه محافظتی SS وابسته به حزب ناسیونال سوسیالیست آلمان خبر داد: «در ورشو محله یهودیان دیگر وجود ندارد.»
نگاهی به تاریخچه قیام گتوی ورشو
در نخستین ساعات سحرگاه نوزدهم آوریل ۱۹۴۳ سربازان آلمانی پیرامون محله محصور یهودیان در ورشو در چند گروه در حال قدم رو هستند؛ آمده‌اند تا گتوی ورشو را برای همیشه نابود کنند.
مارک ادلمان Marek Edelmann، یکی از آخرین رهبران زنده مانده قیام گتوی ورشو هنوز آن تصاویر را پیش چشم دارد. ادلمان می‌گوید: «آن روز آلمانی‌ها خیلی زود آمده بودند. معلوم بود که آمده‌اند تا گتو را برای سالروز تولد هیتلر، یعنی ۲۰ آوریل، نابود کنند. خیال می‌کردند که یک روزه می‌توانند این کار را تمام کنند. اما همان طور که دیدیم، چنین چیزی ممکن نبود.»
بیش از سیصد هزار مرد، زن و بچه را پیش از آن به اتاق‌های گاز اردوگاه‌های مرگ آلمانی‌ها برده بودند، بی‌آنکه مقاومت چندانی از سوی یهودیان دیده شود. اما در این شب گروه‌های رزمنده داوطلب پشت سنگرها جا گرفته بودند. حدود ۷۵۰ رزمنده، کمابیش مسلح، در برابر اشغالگران آلمانی دست به مقاومت زدند. ادلمان واقعه را به خاطر آورده، می‌گوید: «ما منتظرشان بودیم و آماده بودیم تا از خود دفاع کنیم حتی اگر مجبور به نبردی نابرابر شویم.»
ادلمان می‌افزاید: «آلمانی‌ها غافلگیر شدند. سربازها می‌ترسیدند که تیر ما به آنها بخورد و بمیرند. برای همین فرار می‌کردند. خودشان را قایم می‌کردند، پشت درها، گوشه خیابان‌ها. اما توی خود خیابان دیگر کسی نبود. خیابان مال ما بود. و این برای ما بس رضایت‌بخش بود.»
انفجار کنیسه ورشو، نماد پیروزی
نخستین حمله آلمانی‌ها را توانستند پاسخ دهند. اما به گفته تاریخدان لهستانی، فلیکس تیش Felix Tych، که در انستیتوی تاریخی یهودی در ورشو کار می‌کند، قیام‌کنندگان گتوی ورشو، امکان مقاومت برای مدتی طولانی را نداشتند. هم تعدادشان کمتر بود و هم اسلحه کمی در اختیار داشتند. فلیکس تیش می‌افزاید: «قیام کنندگان یهودی در نهایت فقط چندصد تفنگ و اسلحه کمری داشتند که به درد جنگ خیابانی نمی‌خورند. این جور سلاح‌ها ممکن است برای سوء‌قصد به جان کسی به کار بیایند، اما برای مبارزه چریکی توی شهر خوب نیستند. آنها کوکتل مولوتف داشتند اما سلاح اتوماتیک نداشتند. ما حدس می‌زنیم که در تمام گتو فقط ۱۰۰ اسلحه وجود داشته است.»
اشغالگران آلمانی به سرعت از حالت شوک و غافلگیری درآمدند و شروع کردند به جستجو و بیرون راندن قیام کنندگان از مخفی‌گاه‌هایشان، که معمولا زیرزمین‌ها و اتاق‌های زیر بام بودند. برخی مکان‌ها را هم به آتش کشاندند. تا حدود یک ماه بعد قیام گتوی ورشو به طور کامل سرکوب شده بود. در روز ۱۶ مه ۱۹۴۳ کنیسه ورشو را به عنوان نماد پیروزی آلمان منفجر کردند. فرمانده بریگاد SS، یورگن استروپ، خبر نابودی کامل گتوی یهودیان در ورشو را داد.
پیش از جنگ جهانی دوم در ورشو، پایتخت لهستان، حدود چهارصد هزار یهودی زندگی می‌کردند. بدین صورت بزرگترین گروه جمعیتی یهودی در تمام اروپا در شهر ورشو به سر می‌برد. فلیکس تیش می‌گوید: «در تمام آلمان پیش از روی کار آمدن هیتلر حدود نیم میلیون یهودی زندگی می‌کردند. و جمعیتی نه چندان کمتر از این در ورشو بودند. برای همین یهودیان پدیده‌ای حاشیه‌ای در لهستان نبودند، بلکه سهم بزرگی در پهنه قومیتی و فرهنگی این کشور داشتند.»
حدود هفت هزار یهودی طی درگیری‌های گتوی ورشو جان خود را از دست دادند. پنجاه هزار یهودی باقیمانده را اشغالگران آلمانی به اردوگاه مرگ تربلینکا برده و به قتل رساندند.