Zwrot zrabowanych dzieł sztuki. „Kwestia przemiany świadomości"

DW: Kilka tygodni temu miasto Kolonia zwróciło spadkobiercom kolekcjonera sztuki Alberta Flechtheima zrabowany przez nazistów obraz Oskara Kokoschki. Niemiecka rodzina von Schulenburgów oddała wartościowe książki Rosji. Co jest powodem tych powtarzających się teraz przypadków restytucji dzieł sztuki?

Astrid Müller-Katzenburg: Jest to kwestia przemiany świadomości, która staje się ważniejsza od kwestii prawnych. Przeobrażenia dokonujące się w głowach sięgają znacznie głębiej, niż czysto prawna strona restytucji.

W coraz większym stopniu przeważa też pogląd, że przynajmniej państwowe placówki powinny być zobowiązane do zwrócenia prawowitym właścicielom lub ich następcom, bezprawnie posiadanych dzieł sztuki. I to niezależnie od prawnych aspektów możliwych do przeprowadzenia żądań restytucyjnych, czyli też niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z okresem przedawnienia, czy nie.

Mówi Pani o terminach przedawnienia. Czyli z prawnego punktu widzenia nie ma podstaw, by dochodzić swoich praw do zrabowanych dzieł? Znaczy to, że spadkobiercy muszą liczyć jedynie na dobrą wolę muzeów?

Trzeba rozdzielić tu różne aspekty. Rzeczywiście mamy do czynienia z restytucją dzieł sztuki, wobec których nie istnieje już żadna prawna możliwość ubiegania się o ich zwrot. Przeforsowanie tzw. cywilnoprawnych roszczeń – czyli między osobami prywatnymi – skazane jest często na niepowodzenie już ze względu na przedawnienie. W niemieckim prawie termin przedawnienia roszczeń o wydanie własności wynosi w zasadzie 30 lat. Kiedy zatem mowa o dziełach sztuki zrabowanych w czasie lub przed II wojną światową, roszczenia cywilnoprawne z reguły dawno już są przedawnione.

Dlaczego dochodzi w takim razie do sporów prawnych prowadzonych czasami latami?

Porządek prawny w różnych krajach częściowo istotnie się różni. Dotyczy to także terminów przedawnień, odgrywających tak dużą rolę w kwestiach zwrotu zrabowanych dzieł sztuki. W krajach anglosaskich, przede wszystkim w USA i Wielkiej Brytanii, przedawnienie jest inaczej uregulowane niż w Niemczech. A i USA, i Wielka Brytania odgrywają ogromną rolę na rynku handlu dziełami sztuki. Nowy Jork jest tu na świecie najważniejszy, Londyn plasuje się na drugim miejscu. I właśnie w Nowym Jorku lub w Londynie pojawiają się dzieła, które kiedyś zniknęły z pola widzenia. Większość procesów dotyczących restytucji dzieł sztuki – zwłaszcza do lat 90-tych ubiegłego wieku - toczyła się przed amerykańskimi sądami.

W USA okres przedawnienia sprawy rozpoczyna się – mówiąc najprościej – z chwilą, kiedy osoba wnosząca roszczenie wie, lub przypuszcza, gdzie znajduje się zaginione dzieło. Może się więc zdarzyć, że także w przypadku obiektów zrabowanych w czasach nazizmu, okres przedawnienia rozpoczyna się dopiero teraz. Dlatego dla muzeów może być ryzykowne wystawianie swoich zbiorów zagranicą, bo jest możliwe, że będzie im groziła wówczas konieczność zwrotu tego czy innego dzieła. Sądy muszą wyjaśniać w takich przypadkach nader skomplikowane kwestie, chociażby, którego kraju prawo należy zastosować.

Raz po raz powracają też kontrowersje dotyczące dzieł sztuki przywiezionych do Niemiec w czasach kolonialnych. Takim dziełem jest popiersie Nefretete. Jaką rolę odgrywa czas w tym przypadku?

W przypadku większości roszczeń cywilnoprawnych okresy przedawnienia dawno już minęły. Jednak prawo międzynarodowe, które obowiązuje w przypadkach roszczeń między państwami, nie zna ściśle ustalonych okresów przedawnienia. W przypadku sztuki zagrabionej w czasie wojen do dzisiaj istnieje prawo do domagania się ich zwrotu. Ale w przypadku Nefretete niemiecka strona powołuje się na fakt, że egipskie prawo przewidywało wówczas podział znalezisk archeologicznych. Zgodnie z nim niemiecki zespół archeologów, który odkrył Nefretete razem z szeregiem innych, znakomitych znalezisk, mógł zabrać połowę obiektów do Niemiec, wśród nich Nefretete. Połowa pozostała w Egipcie.

Ile zrabowanych dzieł sztuki znajduje się jeszcze w niemieckich muzeach i magazynach?

Nie jestem w stanie podać dokładnych liczb. Zależy od tego, co nazywamy „zrabowaną sztuką”. Sztuka była rabowana we wszystkich epokach. Już Germanie i Rzymianie rabowali dzieła sztuki. Z mojego doświadczenia jako prawniczki, mogę jednak powiedzieć: z pewnością istnieją jeszcze dzieła sztuki, o których mówi się ogólnie, że zaginęły albo w jakiś inny sposób zniknęły z pola widzenia.

Astrid Müller-Katzenburg jest adwokatką w Berlinie, specjalizuje się w sprawach dotyczących dzieł sztuk. Od wielu lat doradza kolekcjonerom sztuki i ich spadkobiercom, artystom, galeriom, marszandom, muzeom. Restytucja jest bardzo ważną, często pojawiającą się w jej pracy kwestią.

Rozmawiała Marie Todeskin / tł. Elżbieta Stasik

red. odp.: Bartosz Dudek