Šetnja kroz vekove

Stara pravoslavna crkva u Sarajevu korene vuče još iz 5. ili 6. veka, gotovo od samih početaka hrišćanstva. Kao takva je, prema rečima kustosa Delibora Kajevića, služila sve do razdvajanja crkve na istočnu i zapadnu 1054. godine, od kada služi kao pravoslavna crkva.

Teška železna vrata, nisko postavljena, svojevrstan su ulaz u prošlost, u vremena postanka varošice, Sarajeva, otomanskih osvajanja, ali i rušilačkih pohoda Eugena Savojskog, kuge, požara. U njene kamene zidove, rušene i obnavljane više puta, ugrađeni su vekovi molitvi i nade, bogobojažljivosti i vere.

U 5. ili 6. veku na istom mestu nalazila se rano-hrišćanska crkva, a nakon šizme, odnosna raskola crkve na istočnu i zapadnu 1054. godine, nastavlja da služi kao istočna, odnosno pravoslavna crkva. Bez obzira na brojna rušenja i obnavljanja Stara pravoslavna crkva zadržala je specifičan oblik, netipičan za katoličke i za pravoslavne crkve - sa dva oltara, dva nivoa, bez fresaka...

Crkva naprosto pleni lepotom svoje jednostavnosti. Ipak, posebnu lepotu prostoru daju izrađeni detalji, poput starog železnog lustera, te brojnih ikona rađenih na drvetu, mahom na Kritu u 15. 16. i 17 veku. Centralni deo zauzima ikonostas rađen duborezom, sa pozlatom, na kojem je kroz vekove radilo više majstora, zografa, među njima i čuveni majstor Radula iz druge polovine 17. veka.

Dok svodove drugih hrišćanskih bogomolja najčešće krase uprozorenja svetaca ili biblijskih priča, svod Stare crkve je jednostavan - dočarava nebo, modro, posuto zvezdama.

Stara pravoslavna crkva baštini sedam retkih relikvija. Među narodom, bez obzira na veroispovest, posebno se poštuje Ćivot ili Grob svetog mladunca. Sanduk sa moštanim telom deteta nalazi se na galeriji crkve. Netaknuto telo deteta, umrlog pre nekoliko vekova nesretnim slučajem, pronađeno je tokom obnove crkve početkom 19. veka.

Molitve u Staroj pravoslavnoj crkvi takođe se upućuju Sv. Tekli, rano-hrišćanskoj svetiteljki iz 1. veka, poreklom iz Sirije. Prema predanju, bila je učenica Sv. Pavla, pa je još za života proglašena pravoapostolskom. Ruku svetice je sa svojih putešestvija po Bliskom Istoku doneo prvi srpski arhiepiskop Sv. Sava.

Posebno mesto u crkvi zauzimaju i mošti velikomučenika Sv. Trifuna i Sv. Pantelejmona. Sv. Trifun je zaštitnik iskrene hrišćanske ljubavi, a i bračne vernosti, dok se Sv. Pantelejmonu pripisuju isceljiteljske moći. Veruje se takođe da Sv. Pantelejmon upravlja vetrovima, te da tako i dan danas obilazi svet.

U ostakljenoj vitrini nalaze se i mošti rano-hrišćanskih svetaca Sv. Jakova Persijanca i Sv. Makrine. Sv. Jakov Persijanac svoevremeno se odrekao hrišćanstva, no vratio mu se čim je spoznao vlastiti greh, koji je otkupio krvlju. Sv. Makrina je sestra Sv. Bazilija Velikog i Sv. Grgura iz Nise, a i baka, Makrina starija, je također svetica.

Srpska pravoslavna crkva posebno poštuje i ceni, takođe rano-hrišćanskog sveca - Sv. Sisoja, zaštitnika dece. Prema predanju, bio je učenik Sv. Antonija i preko 60 godina je proveo u molitvama i meditaciji u pustinji, isceljujući ljude i deleći savete i molitve.

Posebno mesto u prizemnom delu Stare pravoslavne crkve u Sarajevu zauzima Čudotvorna ikona Bogorodice Vladimirske, rad kritskih majstora iz 16. veka. Veruje se da ova ikona isceljuje i uslišava iskrene molitve. Inače Bogorodica Vladimirska zaštitnica je Rusije.

U samoj crkvi Sv. Arhangela Mihaila i Gavrila nema dovoljno mesta da se izlože sva blaga skupljana kroz vekove, pa je dobar deo eksponata - ikona, crkvenih ukrasa i opreme, vrednih dokumenata, oprave mitropolita, ali i narodnih nošnji - izložen u Muzeju u sklopu Stare crkve.

Prvi srpski arhiepiskop Sv. Sava sastavio je početkom 13. veka Nomokanon ili Zakonopravilo, poznat i kao Krmčija - zbornik građanskih i crkvenih propisa. Sarajevska Krmčija Sv. Save rađena je 1307. godine.

Među eksponatima Muzeja Stare pravoslavne crkve nalaze se i brojni fermani - naredbe ili ukazi, odnosno proglasi turskih vladara. Jedno od pravila osmanske vlasti u BiH bilo je i da se Stara crkva može obnoviti, ali da mora zadržati originalni oblik. Zahvaljujući tome, zgrada crkve do danas je zadržala specifičan izgled.

U bogatoj riznici umetnina nalazi se i “Liturgija pravednih i paklene muke grešnih”, kritskog majstora Jorgosa Kloncasa, s kraja 16. i početka 17. veka. Kloncas je radio i prijateljevao sa Domenikosom Teotokopolosom, u svetu poznatom kao El Greko, koji je upravo kroz izradu ikona izrastao u svetskog slikarskog majstora toga doba.

Zidove Muzeja Stare pravoslavne crkve krase i brojne tapiserije (draperije) s prikazom svetaca ili prizorima iz Biblije. U sarajevsku crkvu su donošene iz celog sveta, ali su rađene i u BiH, a materijal, poput svilenog, zlatnog i srebrenog konca, nabavljao se iz Evrope.