NATO i zdravlje Srbije i BiH - priča bez kraja
15. maj 2018
Projektili od specijalne i izuzetno tvrde legure koja sadrži i osiromašeni uranijum imaju oblik strelice dugačke najčešće oko 30 centimetara. Prilikom udara u oklop tenka ili zid bunkera, projektil razvija visoku temperaturu – oko 1200 stepeni – što mu pomaže da kroz prepreku prođe gotovo bez otpora, pri tome se dodatno oštreći. A kada prođe kroz nju, uranijum sagorijeva do kraja i tako pojačava uništavajuće dejstvo, na primjer, pali rezervoar sa gorivom u tenku ili municiju u njemu. Odmah po sagorijevanju počinje naglo hlađenje i stvaranje radioaktivne prašine, odnosno aerosola, mikronskih čestica koje u organizam dospevaju najčešće udisanjem.
Od završetka NATO-bombardovanja SR Jugoslavije pa do danas ne prestaju diskusije o djelovanju radioaktivnog uranijuma na zdravlje stanovništva. Već i među samim naučnicima i ljekarima ne postoji konsenzus o tome da li je taj uranijum uopšte štetan po ljudsko zdravlje.
„Osiromašeni uranijum je vrlo slab", tvrdila je, na primjer, još 2001. Sisku Saloma kao rukovodilac Finske državne agencije za zaštitu od zračenja. Njen Institut za medicinu rada je provjeravao ima li tragova uranijuma u organizmu finskih vojnika KFOR-a koji su bili na Kosovu za vrijeme bombardovanja i prenio da su sve vrijednosti uranijuma u urinu vojnika bile u normalnim okvirima. Saloma je za njemački radio DLF doslovno rekla: „Ne vjerujem da postoji veza između te municije i leukemije". Ona je broj oboljenja u poređenju sa brojem vojnika nazvala sasvim normalnim i za život u mirnodopskim uslovima.
Profesor Hervig Perecke iz Istraživačkog centra za životnu sredinu i zdravlje u Minhenu je za isti radio rekao da „sa vjerovatnoćom koja graniči sa sigurnošću" može da „isključi mogućnost da uranijumska municija ima veze sa oboljenjima od leukemije", i naveo da leukemiju mogu da izazovu benzoli prisutni u gorivu vojnih vozila, ali i virusi, pogotovo ako znamo da su se vojnici našli u sredini koja je po viralnom sastavu drukčija od one u kojoj se inače nalaze.
Najjeftinije tehničko rješenje
Sisku Saloma i Hervig Perecke su dio naučne struje koja generalno poriče kauzalnu vezu između osiromašenog uranijuma – u količinama bačenim na teritoriju SR Jugoslavije – i mogućih teških oboljenja. Ne treba posebno naglašavati da je to i osnovni stav NATO-a. Zapadni blok koristi uranijumsku municiju uglavnom zato što je to najjeftinije od svih raspoloživih pouzdanih tehničkih rješenja. Uranijumske rakete ispaljuju uglavnom Tanderboltovi bombarderi tipa A10 iz sastava vojske SAD-a, popularni i kao „bradavičaste svinje".
To rješenje je pogubno za život na pogođenim područjima, tvrde stručnjaci udruženi u Međunarodnu ljekarsku organizaciju za prevenciju atomskog rata IPPNW. Oni u svojoj studiji „Zdravstvene posljedice uranijumske municije" iz 2012. navode da je osiromašeni uranijum visoko toksična supstanca čije prodiranje u organizam može imati najteže posljedice po pogođene osobe, ali i njihovo nasljedstvo. Do tog prodiranja ne mora doći samo udisanjem. „U zemljištu i vodi, uranijum apsorbuju biljke; na taj način od dospijeva u lanac ishrane", piše u studiji koja obuhvata saznanja o zdravstvenim problemima osoba koje su bile u kontaktu sa osiromašenim uranijumom od prvog Zalivskog rata 1991. naovamo.
Nepotpuna saznanja u Srbiji
IPPNW, za razliku od onih koji tvrde da ne može da se govori o kauzalnoj vezi, tvrdi da između osiromašenog uranijuma i raka postoji jaka veza koja je „dokumentovana studijama o ćelijskim kulturama, u eksperimentima na životinjama i u epidemiološkim studijama na ljudima. Jaka kancerogenost osiromašenog uranijuma se objašnjava sinergetskim dejstvom hemijske i radiološke toksičnosti. „Kada taj uranijum dospije u organizam, krvotokom dospijeva do svih organa – i u sve tjelesne ćelije. Tamo može da stupi u interakciju sa DNK, a poseban afinitet ka oboljevanju se javlja u kostima, bubrezima, centralnom nervnom sistemu, jetri i polnim organima."
Društvo Srbije za borbu protiv raka prenosi da je između 2000. i 2010. godine u Srbiji zabilježeno 15.000 „dodatnih" oboljenja od raka u odnosu na broj koji je očekivan na osnovu dotadašnjih statistika, kao i da su „dodatna" oboljenja odnijela 10.000 života.
Šarping: „gluposti"
Saznanja IPPNW se podudaraju sa višegodišnjim istraživanjima u Bosni i Hercegovini koje je finansirala Asocijacija porodica oboljelih italijanskih vojnika koji su boravili u toj zemlji. Ta istraživanja su pokazala da su od posljedica NATO-bombardovanja položaja Vojske Republike Srpske i Vojske Jugoslavije umrla 34 italijanska vojnika dok ih je 277 oboljelo od malignih oboljenja. Riječ je o vojnicima koji su boravili na lokacijama na koje su padali projektili sa osiromašenim uranijumom, prije svega u Hadžićima i u Han Pijesku. U Hadžićima je 1998. zabilježena stopa smrtnosti od 15,66 promila, što je dva do tri puta viša vrijednost od normalne.
Izvještaje o opasnosti po zdravlje osiromašenog uranijuma upotrijebljenog na Kosovu, njemački ministar odbrane (u vrijeme bombardovanja SRJ) Rudolf Šarping je nazvao „glupostima". „Na djelu teritorije na kojem su njemački vojnici upotrebljena je ta municija. Mi smo to sve provjerili, bio-monitoringom, ispitivanjima, i nismo našli nikakvo uporište za tvrdnje o riziku od zračenja", tvrdio je Šarping.
UN sa nepouzdanim rezultatima?
Nevladine i neke političke organizacije u Srbiji, među kojima prednjače Zeleni Srbije, od samog početka su tražile da se na kontaminiranom zemljištu istraže posljedice po zdravlje stanovništva. Na taj zahtjev se niko nije obazirao. Tek godinu dana poslije bombardovanja Jugoslavije, Kancelarija Ujedinjenih nacija za zastitu životne sredine UNEP, pod pritiskom međunarodne javnosti, formirala je tim koji je otišao na teren da ispita kontaminaciju.
Uslove i način rada tog tima predsjednik Zelenih Srbije Boris Antonijević je tada ovako opisao: „NATO je priznao ukupno 112 lokacija koje se ne smatraju vojnom tajnom i čije koordinate je objelodanio. Od toga, ekspertska grupa Ujedinjenih nacija je obišla 11 lokacija i to, po mom mišljenju, onih koje su bile najpristupačnije, lokalno dostupne i najočišćenije, odnosno, sa najmanjim mogućim prisustvom osiromašenog uranijuma".
Shodno ovakvom pristupu, UNEP je iznio da je najveća opasnost po zdravlje bila „dva sata nakon bombardovanja, kada se direktno udiše prašina i čestice osiromašenog uranijuma" kako je to saopštio šef UNEP-ovog tima Peka Havisto. Poslije toga, ako se sitne čestice i raznose po okolini, „stepen njihove radijacije je nizak i nema štetan uticaj na zdravlje građana". Havisto se kasnije od te informacije ogradio rekavši da bi „procjenu neposrednog dejstva udahnute radioaktivne prašine po zdravlje trebalo prepustiti ekspertima".
Kašnjenje od dvije decenije
Eksperata je bilo i u Jugoslaviji. Tim srpskih stručnjaka čiju okosnicu su činili naučnici sa nuklearnog instituta u Vinči, doduše, nije smio da obiđe Kosovo pa se ograničio samo na jug Srbije – područje Preševa, Bujanovca i Medveđe. Njihove rezultate vlasti u Beogradu su ignorisale. Zabilježio ih je novinar Zoran Petrović Piroćanac, koji je za DW 2005. godine rekao:
"U obradjenom periodu, od 2000. do 2003, konstatovano je da je u toj zoni smrtnost od maligniteta povećana za 2,5 puta. Ako uzmete oblast kao sto je Bujanovac koja ima oko 36.000 stanovnika, ili Preševo koje ima oko 40.000 stanovnika, Preševo je imalo tzv. standardizovanu stopu smrtnosti od 0-4/100.000. U poređenju s tim, 2003. u Preševu bilježimo 63/100.000, a u Bujanovcu čak 122/100.000´, što je očigledno pitanje povećane stope maligniteta".
Državna komisija za istragu posljedica NATO-bombardovanja Srbije 1999. koja bi trebalo da bude formirana u Srbiji, počeće s radom sa gotovo dvije decenije zakašnjenja. Nepoznato je koliko dugo će raditi i kada bi mogla da objavi rezultate svog istraživanja.
Uranijumska municija još uvijek je sastavni dio naoružanja više od 20 zemalja, među kojima su SAD, Rusija, Velika Britanija, Kina, Švedska, Saudijska Arabija i Irak.