Déjà vu: Jak nauka wyjaśnia to tajemnicze zjawisko?
2 maja 2023
Chwileczkę, czy my się przypadkiem nie znamy? Ach! Skądś znam to miejsce. Czy kiedykolwiek przeprowadziliście się do nowego miasta i jakoś wszystko wydawało się Wam znajome? Albo poznaliście człowieka i czuliście, że już go znacie? Jeśli tak, to doświadczyliście déjà vu.
Fenomen „już widziany”
Francuski filozof i badacz Émile Boirac ukuł wyrażenie „już widziany” w 1876 roku. Jednakże już dawno przed nim różni myśliciele w różnych epokach próbowali wyjaśnić ten fenomen. Na przykład starożytny grecki filozof Platon uważał, że jest to znak poprzednich wcieleń. Z kolei twórca psychoanalizy Zygmunt Freud opisał déjà vu jako wspomnienie nieświadomej fantazji połączonej z chęcią poprawy teraźniejszej sytuacji. Psychiatra Carl Jung uważał, że ma ono związek ze zbiorową podświadomością, podczas gdy we współczesnych hollywoodzkich filmach déjà vu przedstawiane jest jako „błąd w matrixie”.
– Ze zjawiskami nadprzyrodzonymi nie ma to nic wspólnego. Uczucie déjà vu jest absolutnie normalne – mówi James J. Giordano, profesor neurologii na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. – Déjà vu to subiektywne odczucie osoby, że pewne zdarzenia, aktywności, myśli i uczucia zostały wcześniej przeżyte, podczas gdy w rzeczywistości nie miały one miejsca.
Około 90 proc. ludzi doświadczyło kiedyś déjà vu. Im jesteśmy starsi, tym rzadziej ma ono miejsce. Dlaczego w ogóle pojawia się to niepokojące uczucie?
Zagadka naukowa
– Naprawdę nie ma to żadnego powodu – powiedział James J. Giordano w rozmowie z DW. – Zasadniczo nasz mózg działa jak wehikuł czasu i przestrzeni. Bierze wszystko z naszej teraźniejszości i łączy to z podobnymi bądź odmiennymi doświadczeniami z przeszłości. To pozwala naszemu mózgowi planować przyszłość. Zdarza się, że te sygnały mu się jednak czasami mylą.
Neurolog uważa, że zjawisko to może mieć coś wspólnego z centralną stacją przekaźnikową w mózgu, zwaną wzgórzem. Wszystkie informacje otrzymane za pomocą słuchu, smaku, dotyku itd. muszą przejść przez wzgórze, aby dostać się do najbardziej zewnętrznej struktury mózgu, kory mózgowej, w celu dalszego przetwarzania i interpretacji.
– Jeśli prędkość tych różnych interakcji jest trochę inna, odczuwamy naszą teraźniejszość jako wspomnienie. Nasz mózg dosłownie pomylił teraźniejszość z przeszłością – wyjaśnia.
Roderick Spears, profesor nadzwyczajny zajmujący się migreną i badaniami klinicznymi na Brown University w Providence, Rhode Island, również jest zdania, że nie istnieją przekonujące wyjaśnienia, dlaczego i w jaki sposób dochodzi do déjà vu.
Spekulacje o równoległych światach
– Déjà vu jest trudne do obserwacji, ponieważ występuje spontanicznie. Nie wiemy, jak wywołać takie epizody w warunkach laboratoryjnych – Roderick przyznaje Spears. Naukowcy wypracowali przez dziesięciolecia różne teorie.
Jedną z nich, przedstawiającą zjawisko z neurologicznego punktu widzenia, jest teoria podwójnego przetwarzania neurologicznego, w którym informacje są przechowywane i pobierane w mózgu przez dwa różne procesy. Na przykład siedzicie w pokoju i czytacie ten artykuł. Z kuchni unosi się zapach gotującej się kolacji, kot umościł się wygodnie w koszyczku obok, komórka sygnalizuje, że przyszedł SMS, a na skórze czujecie ciepło wieczornego słońca. Wszystkie te doznania przy przetwarzaniu zostają ze sobą połączone i zapisane w mózgu jako pojedyncze przeżycie.
Teoria głosi, że jeśli mózg przetwarza informacje z niewielkim opóźnieniem, interpretuje jedno doświadczenie jako dwa następujące po sobie zdarzenia i sprawia, że czujecie się, jakbyście pierwsze już znali z przeszłości.
Fizyk teoretyczny Michio Kaku jest przekonany, że déjà vu to zaburzenie pamięci, które pojawia się podczas przywoływania fragmentów wspomnień przechowywanych w mózgu, gdy znajdujemy się w otoczeniu przypominającym coś, czego już doświadczyliśmy. Naukowiec ma również swoją teorię na temat tego, czy możemy przełączać się pomiędzy równoległymi światami i czy déjà vu mówi coś o naszej w nich pozycji.
Déjà vu jako objaw stresu
Inne badania sugerują, że w zjawisku déjà-vu decydującą rolę może odgrywać stres. – Mózg działa lepiej, gdy jest wypoczęty i naładowany energią. Gdy jesteśmy bardzo zestresowani lub bardzo się czymś martwimy, mózg się męczy. Może się wówczas zdarzyć, że wzorzec aktywności naszego mózgu nieznacznie się przesuwa. Często się wtedy zdarza, że mamy déjà vu – wyjaśnia profesor Giordano.
Roderick Spears podkreśla, że osoby z wyższym wykształceniem częściej doświadczają déjà-vu niż osoby mniej wykształcone. – Ludzie, którzy dużo podróżują, dobrze pamiętają swoje sny i mają liberalne poglądy, częściej przeżywają déjà vu – mówi.
To nie są zaburzenia psychiczne
Czy déjà-vus wskazuje na zaburzenia psychiczne? – Wcale nie – zapewnia profesor Giordano. Nawet zdrowi ludzie od czasu do czasu tego doświadczają. Déjà vu najczęściej pojawiają się między 15. a 25. rokiem życia.
Z kolei profesor Spears radzi każdemu, kto przeżywa déjà-vus częściej niż kilka razy w roku, na przykład kilka razy w miesiącu, by zasięgnął porady lekarza. Również wtedy, gdy pojawia się ono w trakcie utraty przytomności czy też nadzwyczajnego stanu przypominającego sen, może to wskazywać na poważniejsze problemy.
– Trzeba zwracać uwagę, czy déjà-vu trwa dłużej niż kilka sekund albo jeśli występuje problem z rozróżnieniem, co jest realne, a co nie. Można także zauważyć, że danego dnia ktoś przejawia nieświadome zachowania, na przykład bawienie się włosami czy też niemożność utrzymania przedmiotów. Towarzyszące temu podwyższone tętno albo przytłaczające uczucie niepokoju jest również wskazaniem do badania lekarskiego – tłumaczy.
W rzadkich przypadkach déjà vu może być oznaką napadu choroby, zwłaszcza padaczki. – Większość napadów ma źródło w płacie skroniowym. Są one wyzwalane, gdy płat skroniowy jest nadmiernie pobudzony, a osoba jest półprzytomna, a więc nie całkowicie nieprzytomna. Może to prowadzić do uczucia déjà vu – mówi Roderick Spears.
Ogólnie rzecz biorąc, w świecie nauki istnieje zgoda co do tego, jak przebiega déjà-vu, chociaż naukowcy nie wiedzą jeszcze, co je wywołuje. – Po prostu nie mamy jeszcze żadnego solidnego wyjaśnienia strukturalnego – konkluduje naukowiec.
Autor: Aparna Ramamurthy